In  mei 2001 werd één van de populairste films van het nieuwe (nog jonge) millennium  voor het eerst uitgebracht op DVD: Gladiator. De tiende verjaardag wordt gevierd met een goedkope, 1-disc uitgave van een uitgebreide versie die een kleine 16 minuten langer is dan de bioscoopversie. De langere versie was al eerder beschikbaar op DVD, maar enkel in een nogal prijzige 3-disc boxset. Het nieuwe materiaal betreft relatief korte scènes, over de gehele film verspreid. Het gros daarvan werd als extra toegevoegd aan de oorspronkelijke 2-disc uitgave (‘deleted scenes’), maar zijn nu op de juiste plaats in de film geïntegreerd. Regisseur Ridley Scott geeft (getuige de inleiding bij de extended version) de voorkeur aan de kortere bioscoopversie, die in 2001 ook op DVD werd geperst. Ik en het daar niet mee eens. Een aantal scènes, zoals Maximus die een veldhospitaal bezoekt, en een executiescène met Commodus, komen beter tot hun recht nu ze op de juiste plaats in de film zijn gemonteerd.
 

# De handeling

De film speelt zich af aan het einde van de tweede eeuw van onze jaartelling, beginnend aan de vooravond van de dood van keizer Marcus Aurelius (in 180 na Chr.), en eindigend met de dood van diens zoon en opvolger, Commodus, twaalf jaar later. Marcus Aurelius voert zijn troepen voor de laatste maal aan in een veldslag tegen de Markomannen, een opstandige Germaanse stam. De rechtvaardige, filosofisch ingestelde Marcus Aurelius voelt zijn einde naderen en wil zijn loyale generaal Maximus als zijn opvolger aanwijzen. Maximus krijgt als opdracht de werkelijke macht terug te schenken aan de Senaat. Hierdoor zou de zoon van de keizer, de zwakbegaafde Commodus, worden gepasseerd, maar Commodus vermoordt zijn vader en benoemt daarna zichzelf tot nieuwe keizer. Hij tracht ook Maximus uit de weg te ruimen, maar het plan mislukt. De familie van de generaal valt echter wel ten prooi aan de dictator. Maximus vervalt tot slavernij maar krijgt van de handelaar (en voormalige gladiator) Proximo een professionele opleiding tot gladiator. Als een pure vechtmachine keert hij terug naar Rome, waar hij uiteindelijk in de arena uitgroeit tot een volkheld en de kans krijgt om zich te wreken op de man die alles heeft vernietigd wat hem lief was in het leven: zijn familie, zijn keizer, en zijn stad …

# Inspiratiebronnen en typering

Wat anderen er ook over gezegd mogen hebben, Gladiator is in essentie een remake van The Fall of the Roman Empire uit 1964, van Anthony Mann. Andere, vaak als inspiratiebron geciteerde klassieke spektakelfilms zoals Ben Hur (1959) en Spartacus (1960) waren slechts van secundair belang. Ook de filmmuziek van Hans Zimmer en Lisa Gerrard is weinig origineel. De vocalen van Gerrard werden al gebruikt voor de film The Insider (1999, en Zimmer bewerkte bestaande thema’s uit het oeuvre van de klassieke componisten Holt en Wagner. Bij de intocht van Commodus in Rome zijn tonen te horen van de zevende symfonie van Bruckner. Desondanks werd de film, ook door mensen die op de hoogte waren van het jatwerk, ervaren als een unieke filmische gebeurtenis. Oftewel: hoe een weinig originele  film toch origineel kan zijn. Vanaf de werkelijk hallucinante beelden van het slagveld in Germania tot aan de bloederige optreden tijdens de spelen in het Romeinse Colosseum, weet Ridley Scott een geweldig gevoel van nabijheid op te roepen: het is alsof je zelf deel uitmaakt van het spektakel. Hij wordt daarbij geholpen door enkele overrompelende acteerprestaties. Connie Nielsen is erg sterk als de zus van Commodus, die twijfelt aan haar eigen familiale loyaliteit, en Oliver Reed levert – op de valreep – één van zijn allerbeste acteerprestaties als Proximo. Reed overleed aan een hartaanval tijdens de opnamen, in sommige, nog niet voltooide scènes moest zijn digitaal evenbeeld in de film worden gemonteerd. De voormalige cultacteur uit de hippietijd David Hemmings (de meesten zullen hem kennen als de fotograaf uit Blow-up) is even te zien als ‘omroeper’ in het Colosseum. Maar Gladiator is natuurlijk in de eerste plaats de film van Russel Crowe, die zich met veel vertoon van oerkracht door de film heen brult, slaat en hakt. “Are you not entertained?” Oh yes, Mr. Crowe, we are.

# Historische relevantie

Het personage Maximus is fictief, hoewel er verwijzingen zijn naar diverse historische personages, met name de Romeinse volksheld Cincinnatus, die de voorkeur gaf aan een eenvoudig boerenleven, maar diverse keren, op verzoek van de Senaat, naar Rome kwam om corruptie en dictatuur te bestrijden. Keizer Marcus Aurelius , zijn zoon (en opvolger) Commodus en zijn dochter Lucilla zijn historisch, en zij zijn psychologisch (min of meer) juist getypeerd. Marcus Aurelius droeg als bijnaam “Philosophicus” en geldt voor veel historici als de meest edele aller Romeinse keizers; zijn zoon Commodus was een wrede wellusteling en rampzalig bestuurder, die kapitalen verspilde aan het organiseren van bloedige gladiatorspelen. Marcus Aurelius had geen plannen om de republiek in ere te herstellen, maar had in een eerder stadium wel een mede-keizer aangesteld,zijn schoonzoon Lucius Verus, de echtgenoot van zijn begaafde dochter Lucilla (dit was een bron van rivaliteit tussen broer en zus). Het is echter onjuist om te stellen dat hij zijn zoon wilde passeren: hij had Commodus reeds in 176 (vier jaar voor zijn dood) aangezewen als mederegent en opvolger. Commodus was een idioot en sadist, maar wordt door contemporaine Romeinse historici als Hesodianus en Cassius Dio beschreven als ‘krachtig en schoon van gestalte’; hij trad inderdaad op in de arena, net als in de film, maar vond daar niet de dood: hij werd in bad gewurgd door zijn trainer Narcissus (die niet in de film voorkomt).
 

# Evaluatie

Gladiator dateert van 2000, dat wil zeggen van vóór 9/11. Er is geen sprake van een strijd der beschavingen, de Germanen uit de openingsscène worden in hun waarde gelaten, en de grootste schurk in de film is de keizer, dus het staatshoofd zelf. De vroege slagveldscène roept enkele post-Vietnam-oorlogsfilms in herinnering, maar dit is wellicht toeval: de karakters in de film gedragen zich als Romeinen, niet als hedendaagse personages, en ook de diverse verwikkelingen (samenzweringen e.d.) hebben een typisch Romeinse achtergrond. Juist op dit punt weet de film de juiste toon te treffen. Visueel is Gladiator een pareltje, met woeste en gewelddadige massascènes, met duizenden figuranten en liters spuitend bloed, tegenover innige momenten, zoals de ontroerende scène waarin Maximus zijn eigen, heidense goden aanbidt. De openingsscène, gesitueerd in Germania, werd gefilmd in het Graafschap Surrey, Engeland (waar Scott toestemming kreeg om een gedeelte van een bos plat te branden), de trainingssessies in Marokko, en de scènes in het Colosseum op Malta. Dankzij makettes en CGIs wordt het Oude Rome op een verbluffende manier herschapen. Er zijn niettemin enkele tekortkomingen. Sommige scènes (met name de droomsequenties) zijn pure New Age edelkitsch (ook al omdat de soundtrack soms al te nadrukkelijk aanwezig is) en terwijl verschillende vertolkingen ijzersterk zijn, is die van Joaquin Phoenix (overigens geen slecht acteur ) niet erg adequaat: hij speelt Commodus teveel als een lispelende, huilerige zonderling, die hengelt naar liefde en begrip. De film verliest in de laatste drie kwartier momentum, mede doordat de nadruk daarin te veel wordt verplaatst van Maximus naar het gekonkel binnen de keizerlijke familie. Het slot, met Maximus tegenover Commodus in de arena, is weinig overtuigend (en typische nonsens uit de keuken van Hollywood).